ბუნების დაუნდობელი პასუხები, მის მიმართ დაუდევარი და არაკომპეტენტური მოპყრობის გამო, სულ უფრო ხშირ ხასიათს იძენს. 2023 წლიდან დღემდე არაერთი ბუნებრივი კატასტროფა ვიხილეთ. მეწყრული მასების ჩამოწოლამ კურორტ შოვში, ბაღდათის, ხულოსა და ქედის მუნიციპალიტეტებში 40-ზე მეტი ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლა. უსამართლობის შეგრძნება, ცხადია, ნაკარნახევია უამრავი კითხვით, რომელთა უმრავლესობა პასუხისმგებლობის სუბიექტისკენაა მიმართული.
მაგალითად, რატომ არ გატარდა სახელმწიფოს მხრიდან შესაბამისი ღონისძიებები შოვის ტერიტორიაზე, როდესაც სსიპ გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ ჯერ კიდევ 2021 წელს პირდაპირ თქვა, რომ ეს იყო სტიქიური გეოლოგიური პროცესების მხრივ განსაკუთრებით აქტიური ტერიტორია.[1]
რატომ არ იყო საზოგადოებისთვის ხელმისაწვდომი სსიპ გარემოს ეროვნული სააგენტოს პროგნოზი სოფელ ნერგეეთში მეწყრული პროცესების დაწყების ალბათობის შესახებ?[2]
მაშინ, როდესაც საქმე საარსებო სივრცეს, უცვლელ ღირებულებას ეხება, რატომ არ მიუწვდება მოსახლეობას ხელი უმნიშვნელოვანეს, მათი სიცოცხლის უფლების განმსაზღვრელ ცნობებზე?
ამ საკითხზე საუბრისას გვერდს ვერ ავუვლით ორჰუსის კონვენციას, რომელიც გამორჩეული და საქართველოსთვის მავალდებულებელი ხასიათის, გარემოს დაცვასთან დაკავშირებული პრობლემების მომწესრიგებელი საერთაშორისო აქტია. ის განიჭებს შენ, და შენს გარშემო ყველას, უფლებას, იცხოვრო გარემოში, რომელიც ზრუნავს შენს ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობაზე.[3] იგი მიმართულია, უზრუნველყოს ამგვარი რეალობა მომავალი თაობებისთვისაც, რასაც პირდაპირ აღნიშნავს კონვენციის პირველსავე მუხლში.[4]
ორჰუსის კონვენცია ამ მიზნის მიღწევის „ელექსირს“ სამი ინგრედიენტით განსაზღვრავს: გარემოს შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა, გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობის უფლება და უფლება სამართალწარმოებაზე.
რა საჭიროა ამ კომპონენტთაგან პირველი, მაინც რა უპირატესობას გვანიჭებს იგი? ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა ორჰუსის კონვენციის პირველი „საყრდენია“.[5] [ის] არის ცნობიერების გასაღები იმ საშიშროების წინაშე, რომელიც ეკოლოგიურ კრიზისს შეიძლება მოჰყვეს. ეს ინფორმაცია აუცილებელია ეფექტიანი მონიტორინგის, რეგულირების განხორციელების, დაბინძურების აღკვეთისა და შემცირებისთვის.[6]
საინტერესოა, რომ უფლებაზე ხელმისაწვდომობა, სხვა, ზოგადი მოწესრიგებებისგან განსხვავებით, არ მოიაზრებს ვიწრო სუბიექტთა წრეს, რომელთა უფლებებიც შეიძლება დაირღვეს. სხვა სიტყვებით, გარემოს ზოგადსაკაცობრიო ღირებულების გამო, მასთან დაკავშირებულ საკითხებზე ხელი თანაბრად მიგვიწვდება როგორც ჩვენ, ისე განსახილველი ობიექტის მკვიდრ მოსახლეს, რომელსაც ბუნებრივი კატასტროფის შედეგად, შესაძლოა, პირდაპირი და უშუალო ზიანი მიადგეს. მეტიც, ხელმისაწვდომობაზე საუბრისას, ორჰუსი სახელმწიფოს ვალდებულებათა კატეგორიზაციასაც ახდენს და მიუთითებს, რომ მას ევალება როგორც ინფორმაციის მოთხოვნაზე ჯეროვანი რეაგირება (პასიური ვალდებულება), ისე ინფორმაციის მაქსიმალურად აქტიური, ფართომასშტაბიანი და გასაგები დისტრიბუცია (პოზიტიური ვალდებულება). სახელმწიფო ამგვარი ინფორმაციის მთავარი ელჩი, ხმის მიმწვდენი უნდა იყოს საზოგადოებამდე.
მაშასადამე, საქართველოს მოეპოვება ის სამაგალითო, სახელმძღვანელო აქტი, რომლის დახმარებითაც უნდა დაუპირისპირდეს ამ მეტად რთულ გამოწვევას. მეორე საკითხია, რამდენად ჯეროვნად ახერხებს იგი ამას, ანუ რამდენად აქვს, ერთი მხრივ, დანერგილი ორჰუსის სტანდარტები სამართლებრივ დონეზე და, მეორე მხრივ, რამდენად იძლევა ამ უფლების პრაქტიკული რეალიზების საშუალებას.
სამართლებრივი ჩარჩო - გარემო პირობების დეგრადაციამ და მასთან დაკავშირებულმა პრობლემებმა საჭირო გახადა ჯანმრთელობისთვის უვნებელი გარემოს კონსტიტუციური დაცვა.[7] საქართველოს უზენაესი კანონის 29-ე მუხლი განსაზღვრავს გარემოს დაცვის უფლებას და განმარტავს, რომ ყველას აქვს უფლება, დროულად მიიღოს სრული ინფორმაცია გარემოს მდგომარეობის შესახებ. ამავე მოწესრიგებას ეხმიანება საქართველოს ადმინისტრაციული კოდექსიც, რომლის 42-ე მუხლი გარემოს შესახებ ინფორმაციის სუბიექტად, მსგავსად ორჰუსის კონვენციისა, „ყველას“ მოიხსენიებს. საქართველოს ადმინისტრაციული კოდექსი ადგენს გამონაკლისებსაც და ცალკე გამოყოფს ისეთი კატეგორიის ინფორმაციას, რომელიც, სხვა ინტერესთა დაცვის ხარჯზე, შესაძლოა, არ იყოს ხელმისაწვდომი დაინტერესებულ პირთათვის. საგულისხმოა, რომ მეტად საჭირო კონკრეტიკას გვთავაზობს „გარემოს დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონიც, რომელიც, ორჰუსის კონვენციის მსგავსად, „გარემოსდაცვითი ინფორმაციის“ კატეგორიზაციას, ამომწურავ ნუსხა-დეფინიციას გვიზიარებს.
საკმაოდ პოზიტიური ელემენტია ისიც, რომ, ორჰუსის კონვენციით დადგენილი 1-თვიანი ვადისგან განსხვავებით, ამგვარი ინფორმაციის გაცემაზე (რომელიც, ინფორმაციის სირთულიდან და მოცულობიდან გამომდინარე, შეიძლება, დამატებით, კიდევ ერთი თვით გახანგრძლივდეს, დაინტერესებული პირისთვის შეტყობინების პირობით) საქართველოს ადმინისტრაციული კოდექსი „მყისიერ“ რეაგირებას ავალდებულებს ადმინისტრაციულ ორგანოს, ან დაინტერესებული პირისთვის ინფორმაციის მისაწოდებლად არაუმეტეს 10-დღიან ჩარჩოს უსაზღვრავს. თავის მხრივ, მაქსიმალური, 10-დღიანი ვადის გამოსაყენებლად შემთხვევა მე-40 მუხლის მეორე ნაწილით განსაზღვრული ვარიაციებიდან ერთ-ერთი უნდა იყოს. საინტერესოა, რომ იმავე სიმკაცრეს გარემოსდაცვითი ინფორმაციის მიწოდების შესახებ უარის თქმის შემთხვევაშიც ვაწყდებით. ასეთ დროს, სზაკ-ის თანახმად, უარი განმცხადებელს დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს.[8]
მოცემული ანალიზი ერთგვარი ჯეროვანი შეჯამებაა იმ მრავალფეროვანი და დეტალური მოწესრიგებისა, რომელსაც საკანონმდებლო დონეზე ვხდებით. ვფიქრობ, იგი საკმაოდ სისტემატიზებული, გასაგები, ამასთანავე, ორჰუსის მიზნების, სტანდარტებისა და ღირებულებების ამსახველია. თუმცა, გარემოსდაცვითი საკითხების ამჟამინდელმა სიმწვავემ, რომელმაც, შესაბამისად, უკვე სამართალწარმოების ეტაპამდე გადაინაცვლა, მაინც წარმოაჩინა არაერთი სისუსტე, რაც, შესაძლოა, პრაქტიკის ნაკლებობას ან თავად გარემოს დაცვის უფლების ფესვგაუდგმელობას მივაწეროთ. როგორც წესი, დაბნეულობა იკვეთება უფლებათა კოლიზიისას, ანუ მაშინ, როდესაც გარემოს შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა სხვა უფლებათა კატალოგის დაცვის ხარჯზე იზღუდება.
სასამართლო პრაქტიკა - საქმეში „საქართველოს მოქალაქე გიორგი გაჩეჩილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ამბობს, რომ სწორედ ზემოხსენებული კოლიზიის დროს დგება სახელმწიფოს მიერ გონივრული ბალანსის დადგენის საჭიროება. სწორედ ამ ბალანსზე მიანიშნებს მდგრადობის პრინციპი (sustainability). როდესაც უფლებებს შორის კონფლიქტის თავიდან აცილება შეუძლებელია და კოლიზიის გადაჭრის მიზნით ხელისუფლების მიერ კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვა გარდაუვალი ხდება, უფლების შეზღუდვის ყველაზე ნაკლებად მკაცრი ფორმა უნდა იყოს გამოყენებული.[9]
სწორედ სიმკაცრის ხარისხის დასადგენად გამოიყენა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ (საქმეზე „მწვანე ალტერნატივა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“[10]) თანაზომიერების პრინციპი და საკუთრების უფლების, მეწარმეობის თავისუფლებისა და კონკურენციის დაცვის ლეგიტიმური საჯარო მიზნები უფრო ღირებულ ინტერესებად მიიჩნია. პროპორციულობის ვიწრო გაგების ეტაპზე კი განსაზღვრა, რომ დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მათი დაცვის ინტერესი გადაწონის საზოგადოების ინტერესს, მიიღოს ტექნიკური ინფორმაცია წიაღის გეოლოგიური პარამეტრების შესახებ.[11] ვფიქრობ, ეს მეტად ზერელე შეფასება იყო საქმის გარემოებების გათვალისწინებით. განსხვავებულ აზრში[12] ყურადღება გამახვილებულია შეფასების ცალმხრივობაზე. უფრო ზუსტად, ცალკეული ელემენტების განხილვისას საკითხი არ შეფასებულა გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის მიღების უფლების ლეგიტიმური ინტერესის პრიზმიდან. ამასთანავე, მნიშვნელობა არ მიენიჭა გარკვეული ინფორმაციის გამოცალკევების შესაძლებლობას. ანუ იმას, რომ შეიძლებოდა უფლებათა ბალანსის დაცვა, ერთი მხარისთვის საჭირო ინფორმაციის ნაწილის მიწოდებით და მეორის კომერციული ინტერესების, საიდუმლოების დაცვის გზით.[13] უპირატესობის ისარი მხოლოდ ეკონომიკური მოგებისკენ იყო მიმართული.
ამ მნიშვნელოვანი გარემოებებისთვის გვერდის ავლა საკონსტიტუციო სასამართლოს საფეხურზე საკმაოდ დამაბნეველ ტენდენციას ქმნის. მაგალითად, ნამახვანის ჰესების კასკადისა[14] და ბათუმი რივიერას[15] საქმეებში გამოიკვეთა სახელმწიფოს მხრიდან პროაქტიული ვალდებულების შეუსრულებლობა. ორივე შემთხვევაში, საზოგადოებას არ მიეწოდა ინფორმაცია გარემოს დაცვასთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებების მიღების პროცესის შესახებ, რომელიც ორჰუსის კონვენციის უფლების რეალიზების სამეულიდან მეორე კომპონენტია.[16] საიას გარემოსდაცვით მართლმსაჯულებაზე ხელმისაწვდომობის კვლევაში ერთ-ერთ მიგნებად სწორედ პროცედურულ ვალდებულებათა გაუთვალისწინებლობაა ხაზგასმული - კონკრეტულ პროექტებთან დაკავშირებით პირებს არასათანადოდ ან საერთოდ არ მიეწოდებათ მოთხოვნილი ინფორმაცია.[17]
შეფასება - ბუნებრივი კატასტროფების მზარდი რაოდენობიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია, სამოქმედო გეგმა ერთდროულად რამდენიმე მიმართულებით გავხადოთ ეფექტიანი. ის უნდა იყოს:
- დროული. საზოგადოებას საჭირო ინფორმაციაზე ხელი მოკლე ვადებში უნდა მიუწვდებოდეს. ვფიქრობ, ყურადღების ვექტორი აღმასრულებელი ორგანოებისკენ უნდა მივმართოთ. ამ მოთხოვნის საჭიროებას თუნდაც ის განაპირობებს, რომ ამ ეტაპამდე არ მოგვეპოვება სსიპ გარემოს ეროვნული სააგენტოს 2024 წლის გეოლოგიური დასკვნა. მოქმედება კი, ინფორმაციული ვაკუუმის პირობებში, შეუძლებელია.
- ერთგვაროვანი. მოქმედებას შედეგი მხოლოდ ერთიანი, განმეორებადი ნაბიჯებით შეიძლება მოჰყვეს, რაც, მათ შორის, სასამართლო პრაქტიკის ჩამოყალიბებული მიდგომით უნდა გამოიხატებოდეს.
- ყოვლისმომცველი. სახელმწიფოს ვალდებულება ინფორმაციის დეტალურ მიწოდებაშიც გამოიხატება. ის უნდა იყოს იმდენად გასაგები და ამომწურავი, რომ ადამიანს სპეციალური ცოდნის გარეშეც შეეძლოს საკუთარი პოზიციის ჩამოყალიბება.
ბლოგი მომზადდა ნინო ყარალაშვილის მიერ, გერმანული ფონდი „პური მსოფლიოსათვის მხარდაჭერით მიმდინარე, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის პროექტის ფარგლებში.
ბლოგის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი და მასში გამოთქმული მოსაზრებები შესაძლოა არ ასახავდეს საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის, გერმანული ფონდი „პური მსოფლიოსათვის შეხედულებებს.
[1] საია; 2023 წლის გამოცემები; საადვოკაციო დოკუმენტი „ადამიანის უფლებები ბუნებრივი კატასტროფების პირისპირ“, https://www.gyla.ge/ge/mod/publications/25.
[2] საია ეხმიანება ნერგეეთში, მახუნცეთსა და წონიარისში განვითარებულ მოვლენებს და ხელისუფლებას კიდევ ერთხელ მოუწოდებს, ბუნებრივი კატასტროფების პრევენციისა და მართვის ეფექტიანი სისტემა შექმნას, 12.02.2024, https://www.gyla.ge/ge/post/saia-ekhmianeba-nergeetshi-makhuncetsa-da-tsoniarisshi-ganvitarebul-movlenebs-da-khelisuflebas-kidev-ertkhel-moutsodebs-bunebrivi-katastrofebis-prevenciisa-da-martvis-efeqtiani-sistema-sheqmnas#sthash.7FOXOIj2.qAy0PXHs.dpbs.
[3] United Nations Economic Commission for Europe, Protecting your environment - The power is in your hands (Quick guide to the Aarhus Convention), Geneva, 2014, 5.
[4] ორჰუსის კონვენცია, პირველი მუხლი - კონვენციის მიზანი.
[5] საქართველოს უზენაესი სასამართლო (კვლევისა და ანალიზის ცენტრი), „გარემოსდაცვითი ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის საკითხები სასამართლო პრაქტიკაში”, თბილისი, 2019, 12.
[6] იქვე, იხ. ვრცლად: კ. კორკელია, ადამიანის უფლებათა ევროპული სტანდარტები და მათი გავლენა საქართველოს კანონმდებლობასა და პრაქტიკაზე, 2006, 20.
[7] საქართველოს მოქალაქე გიორგი გაჩეჩილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, 2/1/524, 4.10.2013.
[8] საქართველოს უზენაესი სასამართლო (კვლევისა და ანალიზის ცენტრი), „გარემოსდაცვითი ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის საკითხები სასამართლო პრაქტიკაში”, თბილისი, 2019, 54.
[9] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 აპრილის N2/482,483,487,502 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „მოძრაობა ერთიანი საქართველოსთვის”, მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „საქართველოს კონსერვატიული პარტია”, საქართველოს მოქალაქეები – ზვიად ძიძიგური და კახა კუკავა, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია, მოქალაქეები დაჩი ცაგურია და ჯაბა ჯიშკარიანი, საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-32.
[10] ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, 3/1/752, 14.12.2018.
[11] იქვე.
[12] მაია კოპალეიშვილის განსხვავებული აზრი.
[13] საქართველოს ადმინისტრაციული კოდექსის 33-ე მუხლის თანახმად: „საიდუმლოებას მიკუთვნებული ინფორმაციის ამოღების შემდეგ საიდუმლო საჯარო ინფორმაციის, აგრეთვე კოლეგიური საჯარო დაწესებულების დახურული სხდომის ოქმის გონივრულ ფარგლებში გამოცალკევებადი ნებისმიერი ნაწილი უნდა გამოქვეყნდეს. ასეთ შემთხვევაში ინფორმაციის გამოქვეყნებისას მიეთითება პირი, რომელმაც გაასაიდუმლოვა ინფორმაცია, ინფორმაციის საიდუმლოდ მიჩნევის საფუძველი და გასაიდუმლოების ვადა“.
[14] ნამახვანის ჰესების კასკადის საქმე / №3/2546-20.
[15] ბათუმი რივიერას საქმე / №3/252-21.
[16] საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია, „გარემოსდაცვით მართლმსაჯულებაზე ხელმისაწვდომობა - 6 საქმის ანალიზი”, თბილისი, 2024, 25 - 43.
[17] იქვე, 11.